Η ΤΙΘΑΣΕΥΣΗ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ.
ΜΙΑ ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΟ ΦΟΥΚΩ.
Το πολυσχιδές έργο του Foucault, του οποίου ο αδόκητος θάνατος κατά τη διάρκεια της πέμπτης δεκαετίας της ζωής του σίγουρα μας στέρησε από σημαντικές πνευματικές κατακτήσεις, εξετάζει τους διάφορους τρόπους μέσα από τους οποίους οι άνθρωποι καθίστανται υποκείμενα επιστημονικής μελέτης, μια βασική εκδήλωση των οποίων ήταν η ιστορική εγχάραξη των σχέσεων εξουσίας – γνώσης πάνω στο σώμα. Κατά την ανάλυση του επέμεινε στη διαπλοκή των σχέσεων εξουσίας και γνώσης, οι οποίες συνέστησαν τους πραγματολογικούς όρους μέσα από τους οποίους οι άνθρωποι συγκροτήθηκαν ως υποκείμενα. Ο Foucault έδωσε έμφαση στην κοινωνική, ιστορική σημασία της εμφάνισης των ανθρωπιστικών επιστημών και επικεντρώθηκε στην αμοιβαία σχέσης τους με την ανάδυση, ανάπτυξη και σταθεροποίηση των νέων αντικειμενοποιητικών και υποκειμενοποιητικών τεχνολογιών της εξουσίας. Η θέση που υιοθετήθηκε από τον Foucault, δηλαδή ότι η γνώση δεν είναι ανεξάρτητη από την εξουσία, εκφράζεται σε αρκετές μελέτες του οι οποίες περιγράφουν λεπτομερειακά τις πραγματολογικές συνθήκες μέσα στις οποίες αναδύθηκαν οι συγκεκριμένες επιστήμες.33
Το ανθρώπινο σώμα εκλαμβάνεται αρχικά ως ένα αναπόσπαστο μέρος της φύσης, που δεν είναι δυνατό να αποτελέσει αντικείμενο μελέτης και διαχείρισης, πέραν της ιατρικής, των κοινωνικών επιστημών. Αρχικά τοποθετείται σε υποδεέστερη θέση σε σχέση με το πνεύμα και εκλαμβάνεται ως ένα υλικό περίβλημα που παγιδεύει το πνεύμα και το εγκλωβίζει στις χαμερπείς επιδιώξεις του. Αργότερα ο επιστημονικός λόγος δυστυχώς αναλώθηκε αποκλειστικά στην ανατομική εξέταση και βιολογική ανάλυση του σώματος. Η μονοδιάστατη αυτή αντίληψη διαμορφώθηκε από την παραδοσιακή μονοπωλιακή ενασχόληση με το ανθρώπινο σώμα από τις θετικές επιστήμες, οι οποίες το κατηγοριοποίησαν πρόωρα και αυθαίρετα ως ένα δικό τους προνομιακό πεδίο επέμβασης, θέτοντας στο περιθώριο της κοινωνικές επιστήμες. Η διχοτόμηση του ατόμου σε δύο διαφορετικές οντότητες υποβίβασε την
ανθρώπινη υπόσταση στην απλή οργανική της εκδοχή, ενώ αποτέλεσε μιαεννοιολογική κατασκευή που εγκλώβισε την επιστημονική πρόοδο σε έναν απλουστευτικό και διασπαστικό συλλογισμό.34
Το σώμα περιβάλλεται από συσχετισμούς εξουσίας και κυριαρχίας, το υποβάλλουν σε αναγκαστική εργασία, το βασανίζουν, το σημαδεύουν και τελικά μετατρέπεται σε χρήσιμη δύναμη, μόνο αν γίνει σώμα παραγωγικό και καθυποταγμένο. Το υποκείμενο, επειδή ακριβώς εκλαμβάνεται ως μια μονάδα παραγωγής, υποβάλλεται σε έναν ολοκληρωτικό έλεγχο της συμπεριφοράς του, με σκοπό την αύξηση της αποδοτικότητάς του.35 Η επίμονη αφοσίωση της ιατρικής στη διασφάλιση της υγείας του πληθυσμού, μπορεί να αποτελεί ιδρυτική αξία της επιστήμης, αναχαίτισε όμως την καθιέρωση άλλων θεμελιωδών αξιών, όπως ο αυτοκαθορισμός, η ανθρώπινη ποικιλομορφία και η ελευθερία των επιλογών. Εφόσον το σώμα εκκενωνόταν από άσκοπες, φιλήδονες καταχρήσεις και αλόγιστες, ηδονικές απολαύσεις θα γινόταν πειθήνιο και αποδοτικό, ανταποκρινόμενο ταυτόχρονα στις νέες εργασιακές ανάγκες που ακολούθησαν την εξάπλωση της φάμπρικας, του εργαστηρίου και της βιομηχανίας.
Τα ιδρύματα του ασύλου, του νοσοκομείου, της φυλακής, και ο καναπές του ψυχαναλυτή αποτέλεσαν όχι μόνο τα πλαίσια μέσα στα οποία σχηματίστηκαν και ασκήθηκαν οι σχέσεις εξουσίας, αλλά και «εργαστήρια» παρατήρησης και τεκμηρίωσης, μέσα από τα οποία συγκεντρώθηκαν σύνολα γνώσεων για τον τρελό, τον ασθενή, τον εγκληματία και το «παρανοϊκό» υποκείμενο. Η θέση του Foucault είναι ότι η εμφάνιση και διάχυση των τεχνολογιών πειθαρχίας και εξομολόγησης, οι σχετιζόμενες με αυτές μέθοδοι εξέτασης, οι τεχνικές υποταγής και αντικειμενοποίησης, καθώς και οι διεργασίες εξατομίκευσης, παρείχαν τις κατάλληλες πραγματολογικές συνθήκες μέσα στις οποίες μπορούσαν να αναδυθούν οι ανθρωπιστικές επιστήμες. Από μια τέτοια οπτική γωνία, ο ασθενής είναι απλά και μόνο ένα εξωτερικό γεγονός, ένας χώρος που καταλαμβάνεται από τη νόσο.
Το«βλέμμα» του γιατρού πρέπει να κατευθυνθεί προς την πάθηση και την αναγνώριση των απαραίτητων συμπτωμάτων της.Οι μετασχηματισμοί που συνδέονται με την εφαρμογή της εξουσίας πάνω στη ζωή είχαν αρκετά σημαντικές συνέπειες κυρίως στην μεταβολή της κλασικής ανάγνωσης της πραγματικότητας. Ένα μείζον γεγονός που επήλθε από την πρόσληψη του ανθρώπου ως αντικειμένου γνώσης, ήταν ένας πολλαπλασιασμός των πολιτικών τεχνολογιών που περιζώνουν το σώμα, την υγεία, τους τρόπους διατροφής καικατοικίας, τις βιοτικές συνθήκες, ολόκληρο τον χώρο της ύπαρξης, επιβεβαιώνονταςτην κυριαρχία των ρυθμιστικών και διορθωτικών μηχανισμών που επιδιώκουν να επιτύχουν μια απόλυτη ομαλοποίηση της ζωής. 36
Η αναζήτηση του σύγχρονου υποκειμένου μέσω μορφών γνώσης, πρακτικών και «λόγων», στην οποία επιδόθηκε ο Φουκώ, επικεντρώθηκε στο δίπολο που αποκαλεί εξουσία-γνώση. Η εξουσία παράγει πραγματικότητα, παράγει πεδία αντικειμένων και τελετουργίες αλήθειας. Το άτομο και η γνώση που δύναται να αποσπαστεί από αυτό ανήκουν σε αυτή την παραγωγή. Η εξουσία δεν οικοδομεί τον εαυτό της μέσω ατομικών ή συλλογικών βουλήσεων, ούτε πηγάζει από συμφέροντα. Η εξουσία λαμβάνει ποικίλες μορφές, είναι ανώνυμη, ανεντόπιστη, πανταχού παρούσα όχι επειδή περικλείει τα πάντα, αλλά επειδή εκπηγάζει από παντού. Όλοι μας αποτελούμε αποτέλεσμα αυτής και γρανάζια του μηχανισμού της. Είναι μια μηχανή στην οποία είναι παγιδευμένοι οι πάντες, εκείνοι που την ασκούν στον ίδιο
βαθμό με εκείνους πάνω στους οποίους ασκείται. Η εξουσία διαχέεται σε ολόκληρη την κοινωνία και απλώνεται πάνω από όλες τις εκφάνσεις της ζωής μας. 37 Στο αμφιλεγόμενο έργο του Foucault, η βιολογία και η ιστορία θεωρούνται αναπόσπαστα συνδεδεμένες μεταξύ τους καθώς και με την εμφάνιση σύγχρονων τεχνολογιών εξουσίας προσανατολισμένων προς τη ζωή. Η ίδια η υλικότητα του ανθρώπινου σώματος περιβάλλεται πανταχόθεν από σχέσεις εξουσίας και γνώσης, με αποτέλεσμα να υπάρχει η δυνατότητας μιας «ιστορίας των σωμάτων» και των
συνθηκών που διαφοροποιούνται σύμφωνα με τις κοινωνικό-ιστορικές και πολιτισμικές συνθήκες. 38Κεντρικό ζήτημα για τον Foucault ήταν εκείνο της μετάλλαξης των μορφών της ιατρικής αντίληψης και γνώσης από μια «ταξινομική ιατρική» σε μια «ιατρική των συμπτωμάτων», και τελικά σε μια «ανατομική, κλινική ιατρική». Το κεντρικό ζήτημα είναι εκείνο της ανάδυσης, στα τέλη του δέκατου όγδοου αιώνα, των συνθηκών που κατέστησαν δυνατή την ανάπτυξη της σύγχρονης ιατρικής. Η ιατρική δόμησε την ιστορία της, προβάλλοντας την εικόνα μιας σταθερής επιστημονικής προόδου προς μια μεγαλύτερη αντικειμενικότητα, κατανόηση και ακρίβεια, μιας αναζήτησης της «αλήθειας» για τις παθήσεις και τα νοσήματα. Μέσα στο πλαίσιο μιας τέτοιας ιστορίας, η ανάπτυξη της παθολογικής ανατομίας θεωρείται μια σημαντική στιγμή, μια εξέλιξη που έγινε δυνατή από το γεγονός ότι η ιατρική, αγνοώντας την ηθική και θρησκευτική αντίσταση, προχώρησε στην ανατομία πτωμάτων. Η μετατροπή του σώματος σε συγκεκριμένο αντικείμενο εξέτασης ήταν αποτέλεσμα μιας βιοϊατρικής διαδικασίας που επιτεύχθηκε μέσω της ανατομίας των πτωμάτων και της νέας μορφής παρατήρησης που τη συνόδευσε και την οποία ο Φουκώ αποκάλεσε «ανατομικό– κλινικό βλέμμα». 39
Ο Foucault δεν υποστηρίζει ότι η ανθρώπινη ύπαρξη αγκαλιάστηκε ολοκληρωτικά από τεχνικές εξουσίας μέσα από τις οποίες ρυθμίζεται και ελέγχεται. Μπορεί να περιγράφει τις σύγχρονες κοινωνίες ως «πειθαρχικές», αλλά αυτές απέχουν πολύ από το να είναι «πειθαρχημένες». Οι επιδράσεις των τεχνολογιών εξουσίας στις οποίες υποβλήθηκε η ζωή ήταν συστηματικά διαφορετικές από εκείνες που υπόσχονταν τα διάφορα πολύπλοκα προγράμματα. Ευτυχώς η ανθρώπινη ύπαρξη έχει διαφύγει την ολοκληρωτική υποταγή και υποτέλεια μέσα από μορφές αντίστασης στην άσκηση της εξουσίας. Ωστόσο η σχετική αποτυχία των τεχνολογιών εξουσίας που αποσκοπούν στην ομαλοποίηση των πληθυσμών μπορεί με τη σειρά της να θεωρηθεί ένα λειτουργικό συστατικό της διάχυσης και εξάπλωσής τους. Όσο περισσότερες οι ανωμαλίες και τα προβλήματα που εξακολουθούν να υπάρχουν, τόσο μεγαλύτερη η ανάγκη για μια επέκταση των τεχνικών ομαλοποίησης, οπότε προκύπτει μια αύξηση της ζήτησης για γνώση των «ανωμαλιών» και για βελτιώσεις των τεχνολογιών εξουσίας ώστε να ενισχυθεί η «αποτελεσματικότητα» της παρέμβασης. Με την εγκαθίδρυση της βιοεξουσίας στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες, δηλαδή με την εδραίωση μιας ποιμαντικής εξουσίας που ασχολείται με τη ρύθμιση,διαχείριση και ευημερία των πληθυσμών, η μη επίτευξη προγραμματισμένων στόχων δεν έκανε τίποτε άλλο από το να επιβεβαιώσει την ανάγκη για καλύτερη διαχείριση ή διοίκηση, δηλαδή για μια επέκταση στην άσκηση της εξουσίας πάνω στη ζωή, για μια τεχνική λύση σε ένα πρόβλημα που ορίζεται σε όλο και μεγαλύτερο βαθμό ως τεχνικό και όχι ως πολιτικό.
βιβλιογραφία33Βλ. Smart B. «Michel Foucault: Υποκείμενα εξουσίας, Αντικείμενα γνώσης», στο: Μαρία Πετμεζίδου (επιμέλεια), Σύγχρονη Κοινωνιολογική Θεωρία. Τόμος 2ος. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Ηράκλειο 1999. σελ. 172-174. 34Βλ. Αλεξιάς Γεώργιος. Κοινωνιολογία του Σώματος. Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα. Αθήνα 2006. σελ. 104-107. 35Βλ. Μακρυνιώτη Δήμητρα. «Εισαγωγή», στο: Μακρυνιώτη Δήμητρα, Τα όρια του σώματος. Διεπιστημονικές προσεγγίσεις. Εκδόσεις Νήσος. Αθήνα 2004. σελ.28-36. 36Βλ. Χαράλαμπος Οικονόμου. «Κοινωνιολογία της Υγείας. Βασικές θεωρητικές προσεγγίσεις. Εκδόσεις Διόνικος. Αθήνα 2005. σελ. 158-164. 37Βλ. Nettleton Sarah. . Κοινωνιολογία της υγείας και της ασθένειας. Μετάφραση: Ανθή Βακάκη. Εκδόσεις Τυπωθήτω Αθήνα 2002. σελ. 162-167. 38Βλ. Smart B. «Michel Foucault: Υποκείμενα εξουσίας, Αντικείμενα γνώσης», στο: Μαρία Πετμεζίδου (επιμέλεια), Σύγχρονη Κοινωνιολογική Θεωρία. Τόμος 2ος. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Ηράκλειο 1999. σελ. 205-208. 39Βλ. Φρεντερίκ Γκρο. «Μισέλ Φουκώ» Μετάφραση: Άντα Κλαμπατσέα. Εκδόσεις Νήσος. Αθήνα 2007. σελ. 40-43.
Πηγή:
Από την ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ:
Η ΑΝΑΔΥΣΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ ΚΑΙ
Ο «ΡΟΛΟΣ» ΤΗΣ ΣΤΙΣ ΔΥΤΙΚΕΣ ΑΣΤΙΚΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ.
του Χρήστου Τσότσου
http://library.panteion.gr:8080/dspace/bitstream/123456789/653/1/tsotsos.pdf
Σχόλια