Οι Οικογενειακές Σχέσεις και το Διπλό Μήνυμα



Το διπλό μήνυμα 
 

Η σημαντικότητα του διπλού μηνύματος στην επικοινωνία και στην οργάνωση των σχέσεων μέσα στην οικογένεια αλλά και στην κοινωνία αποτέλεσε ένα σταθμό στην προσπάθεια κατανόησης του τι συμβαίνει μεταξύ των ανθρώπων. Το “ανακάλυψε”, θα μπορούσαμε να πούμε, ο Gregory Bateson1 το 1952 κατά την διάρκεια ερευνών για την κατανόηση των παραδόξων στην επικοινωνία των ανθρώπων. Ο Bateson χρησιμοποίησε αυτό τον όρο παρατηρώντας την επικοινωνία στους κατοίκους του Μπαλί, ανάμεσα στις μητέρες και τα παιδιά τους και μετά μετέφερε αυτή την παρατήρηση στον “πολιτισμένο” κόσμο, σε νέους σχιζοφρενείς στην σχέση με την μητέρα τους καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι η αρρώστια δεν ήταν μια κατάσταση που αφορούσε ένα άτομο αλλά το αποτέλεσμα ενός συστήματος επικοινωνίας ανάμεσα σε δυο ή περισσότερα πρόσωπα.

Στην επικοινωνία, ανάμεσα σε δυο η περισσότερα άτομα το ένα γίνεται πομπός και το άλλο δέκτης, μετά ο πομπός γίνεται δέκτης και ο δέκτης πομπός. Το μήνυμα ανάμεσα στον δέκτη και τον πομπό, εμπεριέχει δυο διαφορετικά επίπεδα επικοινωνίας το σαφές και το ασαφές. Το σαφές επίπεδο, είναι αυτό που είναι ορατό και συνήθως εκφράζεται με λόγο ενώ το ασαφές εκφράζεται με την συμπεριφορά, την κίνηση, την γκριμάτσα του προσώπου, την αίσθηση. Η επικοινωνία λοιπόν, ανάμεσα σε ένα γονέα και ένα παιδί, μπορεί να πάρει πολλές προεκτάσεις ανάμεσα σε αυτά τα δυο διαφορετικά επίπεδα. 
 

Μορφές διπλού μηνύματος


παράδειγμα (α)
Ας πάρουμε ένα πρώτο παράδειγμα: Μια μητέρα λέει στο παιδί της “Τώρα μεγάλωσες μπορείς να τα καταφέρεις μόνος σου”. Αυτό είναι το ξεκάθαρο μήνυμα προς το παιδί της, το μήνυμα όμως αρχίσει να γίνεται ασαφές όσον αφορά την ερμηνεία του όταν αυτή η μητέρα κατά την απουσία του παιδιού, του τηλεφωνά κάθε ένα τέταρτο για να μάθει που είναι και τι κάνει, εκδηλώνοντας μια ανησυχία που έρχεται να αμφισβητήσει αυτό που του είχε πει.

Συνήθως το ασαφές περιεχόμενο του μηνύματος που υπονοείται δεν είναι καθαρό, αλλά αφήνει το δέκτη να το αντιληφθεί και να το ερμηνεύσει σύμφωνα με τα δεδομένα του εαυτού του, αλλά και της σχέσης. Το πια ερμηνεία λοιπόν, θα τύχει το ασαφές νόημα, έχει σχέση με την οργάνωση της εκάστοτε σχέσης και την θέση που καταλαμβάνουν τα μέλη της σε αυτή. Δηλαδή το ασαφές περιεχόμενο του μηνύματος το οποίο μπορεί να εκλάβει το παιδί στο παράδειγμά μας, από την συμπεριφορά της μητέρα, μπορεί να είναι το “ Φοβάμαι για σένα διότι δεν μπορείς να προστατεύσεις τον εαυτό σου. Μπορεί να τον εκθέτεις σε κινδύνους, και ότι χρειάζεσαι πάντα εμένα να σε προσέχω” Αυτό λοιπόν το ασαφές νόημα εμπεριέχει συγχρόνως και μια αρνητική εικόνα του παιδιού, δηλαδή εκφράζει “ανικανότητα” του παιδιού να προστατεύσει τον εαυτό του, παρ΄΄όλο που η μητέρα τον έχει επιβεβαιώσει για το αντίθετο.

Ο κάθε επικοινωνιακός διάλογος, όπως είπαμε, καθορίζεται από το συναισθηματικό περιεχόμενο τις σχέσης, και τις συνθήκες κάτω από τις οποίες αυτή αναπτύσσεται. Έτσι το ιστορικό-συναισθηματικό πλαίσιο της σχέσης μάνας - παιδιού επηρεάζει την ερμηνεία του ασαφούς αλλά και του σαφούς περιεχομένου του μηνύματος αναπαράγοντας την σχέση μάνας-παιδιού καθώς και την θέση που κρατά ο καθένας μέσα σε αυτή. Δηλαδή στο παραπάνω μήνυμα, η μάνα είναι πάντα αυτή που “γνωρίζει”, που “προσέχει”, που “φροντίζει”, άρα πιο ώριμη, πιο σωστή και το παιδί είναι αυτό που “δεν γνωρίζει”, “δεν προσέχει” και ότι χρειάζεται φροντίδα ακόμα. Με λίγα λόγια τέτοιας μορφής μηνύματα αναπαράγουν την εξάρτηση.

Το πρόβλημα λοιπόν αρχίζει να υπάρχει από την στιγμή που ο δέκτης του μηνύματος συναντά δυσκολία να ξεχωρίσει το σαφές περιεχόμενο του μηνύματος και τι είναι αυτό που υπονοεί. Δηλαδή τα τηλεφωνήματα της μητέρας όταν απουσιάζει το παιδί της έρχονται να αναιρέσουν το σαφές, λεκτικό μήνυμα, “Τώρα μεγάλωσες μπορείς να τα καταφέρεις μόνος σου”.

Παράδειγμα (β)
Σε άλλη περίπτωση, το ίδιο το μήνυμα μπορεί να εμφανίζει μια αντιλογία, η οποία δεν εκφράζεται μόνο ανάμεσα σε αυτό που λέγεται και σε αυτό που υπονοείται, αλλά αυτή την αντιλογία την συναντάμε στην ίδια την εκφώνηση του μηνύματος. Δηλαδή το μήνυμα μπορεί να είναι ασαφές κατά την εκφώνησή του. Σε αυτή την περίπτωση ο δέκτης του μηνύματος βρίσκεται πολύ γρήγορα μπροστά στο δίλημμα.

Ο πατέρας λέει στο παιδί του: “Έχω εμπιστοσύνη σε εσένα και την απόφαση που πήρες, αλλά μήπως θα ήταν καλύτερο να το συζητήσουμε“. Εδώ, η ίδια η εκφώνηση του μηνύματος εμπεριέχει την αντίφαση κάνοντας και τα δύο σκέλη του να μοιάζουν ασαφή .

Δηλαδή το πρώτο “ Έχω εμπιστοσύνη σε εσένα και την απόφαση που πήρες” έρχεται να αναιρεθεί με το “μήπως θα ήταν καλύτερο να το συζητήσουμε”. Δηλαδή το παιδί μπορεί να σκεφτεί ότι “αφού έχει εμπιστοσύνη σε μένα γιατί θέλει να το ξανά συζητήσει;”

παράδειγμα (γ)
Ένα ακόμα παράδειγμα, πιο ακραίο θα λέγαμε, αυτή την φορά, είναι το εξής:
Μια μητέρα αγοράζει δυο μπλουζάκια στο παιδί της, ένα κόκκινο και ένα κίτρινο. Το παιδί φοράει το κόκκινο μπλουζάκι και η μητέρα του λέει “ δεν σου αρέσει το κίτρινο μπλουζάκι που σου πείρα; ” Τότε το παιδί φοράει το κίτρινο μπλουζάκι και η μητέρα του λέει “ το κόκκινο χρώμα δεν σου άρεσε πολύ ε;” Όταν ο γιος της αποφασίζει κάποια στιγμή να φορέσει συγχρόνως και τα δύο τότε εκείνη του λέει “ Καλό μου παιδί εγώ πάντα το ήξερα ότι ήσουν ένα περίεργο παιδί”. Το παράδειγμα αυτό φανερώνει, το επίπεδο νοσηρότητας στο οποίο μπορεί να οδηγηθεί η γονεϊκή σχέση μέσα από το διπλό μήνυμα.

Άλλα παραδείγματα: “ Έλα στην αγκαλιά μου” λέει μια μητέρα και κρατά τα χέρια της σταυρωμένα. “Έχω θυμώσει πολύ” λέει η μητέρα γελώντας. “ Όλα πάνε καλά “ λέει ένας πατέρας φανερά θυμωμένος.
Εάν είμαστε παρατηρητικοί θα βρούμε μια ατελείωτη γκάμα διπλών μηνυμάτων στην καθημερινότητα των οικογενειακών μας σχέσεων!


Το διπλό μήνυμα στερεί την ελευθερία


Το διπλό μήνυμα λοιπόν, αρνείται την ελεύθερη εκλογή του άλλου είτε είναι παιδί, είτε έφηβος/η, είτε νέος/α μέσα στην οικογένεια. Διατηρεί την “αδυναμία” του να μπορεί να αποφασίσει μόνο του, και μπορεί να το οδηγήσει σε μια μορφή συμπεριφορά “ρομπότ” όταν δεν του δίνεται η δυνατότητα να διαλέξει. Ή, όταν προσφέρονται δύο λύσεις, δηλαδή του προσφέρεται η δυνατότητα να διαλέξει, κάτω από τις συνθήκες επικοινωνίας που παρουσιάσαμε, τότε μπορεί να βρεθεί σε δίλημμα και να μην μπορεί να διαλέξει.

Το άτομο που βρίσκεται μπροστά στην αδυναμία να διαλέξει αυτοκατηγορείται, δηλαδή θεωρεί τον εαυτό του υπεύθυνο για αυτή την κατάσταση. Αισθάνεται ντροπή και δεν ξέρει πια απάντηση να δώσει όταν αναφέρεται στον εαυτό του. Νιώθει ανελεύθερο, δεν μπορεί να σκεφτεί και να πάρει μια απόφαση και όταν απαντά αισθάνεται σαν οι απαντήσεις που δίνει για τον αυτόν, να ανήκουν σε κάποιον άλλον. Έτσι όταν δεν νιώθει ελεύθερο να πάρει κάποια απόφαση για τον ίδιο, συνήθως δεν την παίρνει. Αυτή η κατάσταση μπορεί να επιφέρει τον θυμό για τον άλλον, στην περίπτωσή μας, για τους γονείς, αλλά συγχρόνως να μην παίρνει και το δικαίωμα να τους ασκήσει κριτική, αλλά αντιθέτως προσπαθεί να τους δικαιολογήσει.



Τα διαφορετικά συστατικά του διπλού μηνύματος.


Όμως, ας δούμε ποιο συγκεκριμένα πως ο Gregory Bateson μαζί με τους συνεργάτες του όρισε τα διαφορετικά συστατικά του διπλού μηνύματος.

1.Τα δυο πρόσωπα έχουν μια δυνατή σχέση

Τέτοιες σχέσεις τις βρίσκουμε στην οικογένεια ανάμεσα σε γονέα και παιδί. Σε σχέσεις ιεραρχικές όπως στο στρατό, ανάμεσα σε κατώτερους και ανώτερους. Μέσα στο σχολείο ανάμεσα σε καθηγητή και σε μαθητή. Μέσα σε επιχειρήσεις ανάμεσα στον ανώτερο και κατώτερο υπάλληλο. Σε αυτές τις περιπτώσεις το ένα μέλος τις σχέσης έχει την ισχύ και το άλλο εξαρτάται από αυτό.

Στην περίπτωσή μας, έχει να κάνει με την θέση ενός παιδιού στην οικογένεια το οποίο είναι εξαρτώμενο συναισθηματικά και υλικά από τον γονέα και δεν μπορεί να εγκαταλείψει αυτή την σχέση. Αυτό που είναι χειρότερο στην περίπτωση της οικογένειας είναι ότι ο αδύνατος πόλος της σχέσης, δηλαδή το παιδί, έχει να αντιμετωπίσει τον άλλο πόλο ο οποίος αποτελείται από δυο πρόσωπα, μητέρα και πατέρα και μάλιστα η κατάσταση γίνεται πολύ δύσκολη, όταν αυτά τα δύο πρόσωπα δεν συμφωνούν.

2. Το ισχυρό μέλος της σχέσης εκφράζει δυο τύπους μηνύματος.

Αυτό έχει να κάνει, όπως είπαμε με ότι το μήνυμα μπορεί να είναι λεκτικό και συγχρόνως συμπεριφορικό, ή δύο λεκτικά μηνύματα, τα οποία δεν συμφωνούν μεταξύ τους. Δηλαδή με το ένα να υπάρχει ένα κάλεσμα και με το άλλο μια απώθηση. Σε αυτή την περίπτωση το δίλημμα εμπεριέχεται ήδη μέσα στο μήνυμα.

3.Το ανίσχυρο μέλος της σχέσης δεν μπορεί να εκφραστεί μέσα στην σχέση.

Είτε διότι δεν του παρέχεται το δικαίωμα να κάνει κάτι τέτοιο, είτε διότι η κατάσταση είναι τόσο μπερδεμένη που το ανίσχυρο μέλος δεν ξέρει τι να κάνει και τι να πει. Επίσης ένα παιδί που δεν έχει γνωρίσει μέσα στην οικογένεια παρά μόνο αυτό τον τρόπο επικοινωνίας, είναι αδύνατο να φανταστεί κάτι άλλο.

4.Το ισχυρό μέλος προσθέτει μια άρνηση τριών διαστάσεων

α)“Δεν μπορείς να εγκαταλείψεις την σχέση”.
β)“ Εάν με εγκαταλείψεις σημαίνει ότι δεν με αγαπάς”.
γ)“'Εάν κάνεις αυτό ξεπερνάς τον κανόνα”.
Αυτές οι αρνήσεις έρχονται να επηρεάσουν την ταυτότητα του ανίσχυρου μέλους της σχέσης, στο επίπεδο της ύπαρξης αλλά και της πράξης, δηλαδή σε αυτό που είναι και αυτό που κάνει.

5.Η σχέση είναι επαναλαμβανόμενη

Δηλαδή γίνεται μια συνήθεια διότι επαναλαμβάνεται, ώστε να αποχτήσει μια “νομιμότητα” και να μην μπορεί να αμφισβητηθεί από το ανίσχυρο μέλος.

6.Στο τέλος η επανάληψη δεν είναι αναγκαία

Δηλαδή μετά από πολλές επαναλήψεις το ανίσχυρο μέλος έμαθε, διδακτικε να αντιμετωπίζει αυτή την κατάσταση σαν φυσιολογική σε βαθμό τέτοιο ώστε και το ίδιο, το ανίσχυρο μέλος, να μην μπορεί να αμυνθεί παρά μόνο με την φαντασία του, που σημαίνει ότι μπορεί να εσωτερικεύσει αυτή την κατάσταση και να αποτελέσει το εσωτερικό διάκοσμο του εαυτού του. Από την άλλη το ισχυρό μέλος, κρύβεται πίσω από αυτή την κατάσταση, προσπαθώντας να αμυνθεί σε δικές του εσωτερικές αναταραχές που μπορούν να βγουν στην επιφάνεια από μια διαφορετική αντιμετώπιση της σχέσης και του ανίσχυρου μέλους π. χ. Χάδι, αγάπη, καλός λόγος.

Το σημαντικότερο λοιπόν στην επικοινωνία των οικογενειακών σχέσεων δεν είναι αυτό που φαίνεται αλλά αυτό που κρύβεται!!

Κερεντζής Λάμπρος

φωτό:
Η μητέρα στο Μπαλί καλεί το παιδί της να έρθει στην αγκαλιά της και όταν εκείνο απαντάει συγκινησιακά σε αυτό το κάλεσμα, αυτή γίνεται ψυχρή, αδιάφορη.
1Ανθρωπολόγος -Ψυχολόγος   (1904-1980) συμμετείχε στη σχολή του Palo Alto

Σχόλια

Δημοφιλείς αναρτήσεις από αυτό το ιστολόγιο

Ρατσισμός: Αίτια – Συνέπειες

ΤΙ ΕΙΝΑΙ Ο ΚΟΝΣΤΡΟΥΚΤΙΒΙΣΜΟΣ

Η Γονεϊκότητα