Οι εσωτερικές σχέσεις του παιδιού με την οικογένειά του.

Ξεκινάω την εργασία αυτή μ’ ένα κεφάλαιο που σχετίζεται με την οικογένεια, αφού αυτό αποτελεί το αντικείμενο μελέτης της εργασίας μου. Συγκεκριμένα, θα μελετήσω τον εσωτερικό κόσμο και τη συναισθηματική κατάσταση του μικρού παιδιού σε συνάρτηση με την οικογένειά του. Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο αυτό, καθώς και στο επόμενο, η οικογένεια στο σύνολό της είναι ένα πολύπλοκο σύστημα και οι σχέσεις μεταξύ των μελών της δεν είναι τόσο απλές όσο φαίνονται εκ πρώτης όψεως. οικογένεια αποτελείται από πολλά συστήματα σχέσεων πραγματικών φαντασιομένων μέσα στα οποία αναπτύσσονται συνειδητές και ασυνείδητες φαντασιώσεις. προσέγγιση και η μελέτη της οικογένειας και των σχέσεων αυτών θα γίνει κυρίως με βάση τις ψυχαναλυτικές θεωρίες, αφού με τον τρόπο αυτό θα εξετάσω και το παιδικό σχέδιο.

Η μορφή της οικογένειας όμως δεν ήταν πάντα η ίδια με τη σημερινή, αλλά έχει υποστεί πάρα πολλές αλλαγές. Σύμφωνα με τον Αριές1 παλιότερα η οικογένεια απαρτιζόταν από πολλά μέλη σε μόνιμα ρευστή κατάσταση και από πλήθη υπηρετών, μουσικών και ατόμων από κάθε τάξη. Σταδιακά, άρχισε να εξελίσσεται βαθμιαία και να αποκτά τη μορφή σπιρτόκουτου που έχει σήμερα. Η ανάπτυξη, λοιπόν, της σύγχρονης οικογένειας είχε σαν αποτέλεσμα τη διάσπαση μιας μεγάλης ενιαίας κοινωνίας σε μικρές μονάδες που έχουν επίκεντρο τον εαυτό τους.

Μέσα σ’ αυτές τις συζυγικές μονάδες το παιδί απέκτησε σημασία, γιατί ήταν το προϊόν αυτής της μονάδας και λόγος διατήρησής της. Η πυρηνική, λοιπόν, οικογένεια έχει σχεδόν αντικαταστήσει το σχήμα της ευρείας οικογένειας. Ωστόσο, παρόλο που η σημασία της σχέσης του ζευγαριού φαίνεται να αυξάνει, η οικογενειακή ομάδα εξακολουθεί να αποδίδει προτεραιότητα στη θέση του παιδιού διαμέσου του οποίου θα εκπληρωθούν οι προσδοκίες της.

Η οικογένεια με την οποία θ’ ασχοληθώ είναι η σύγχρονη, η πυρηνική, με τα μέλη από τα οποία αποτελείται και τη θέση που κατέχει το παιδί σ’ αυτήν σήμερα. Θα μελετήσω δηλαδή ορισμένα σχέδια παιδιών τα οποία ανήκουν σε οικογένειες πυρηνικές, με λίγα άτομα, το πολύ να μένουν μαζί τους και παππούς με τη γιαγιά. χρόνος, λοιπόν, που τοποθετείται η μελέτη είναι αυτός της σημερινής εποχής.

Η οικογένεια είναι βασικός παράγοντας που επιδρά στη γενικότερη ανάπτυξη του παιδιού, στη διαμόρφωση του χαρακτήρα του, και ειδικότερα στη συναισθηματική του ανάπτυξη. Ωστόσο, και το ίδιο το παιδί συμβάλει στην ανάπτυξή του, καθώς αντιλαμβάνεται τις τάσεις των άλλων με το δικό του τρόπο και καθοδηγείται από ορμές, ψυχικές διεργασίες του ασυνείδητου και κανόνες του κοινωνικού πλαισίου στο οποίο ζει. H διαμόρφωση των αντιλήψεων αυτών του παιδιού γίνεται με τη διαδικασία της εσωτερίκευσης της αντικειμενικής πραγματικότητας.

Την έννοια, της εσωτερίκευσης τη χρησιμοποίησε Laing στην «Πολιτική της Οικογένειας» για να εξηγήσει το σύστημα της οικογένειας. Σύμφωνα με τον Laing, λοιπόν, η οικογένεια είναι ένα εσωτερικευμένο σύστημα. Οι σχέσεις και οι λειτουργίες μεταξύ στοιχείων και συνόλων στοιχείων είναι αυτές που 'εσωτερικεύονται και όχι τα στοιχεία απομονωμένα. Τα στοιχεία μπορεί να είναι πρόσωπα, πράγματα και αντικείμενα. Για παράδειγμα, οι γονείς(που είναι μεμονωμένα στοιχεία) εσωτερικεύονται από το παιδί( που είναι ένα άλλο μεμονωμένο στοιχείο) ως κοντινοί ως αποκομμένοι, σαν να βρίσκονται μαζί χώρια, σαν ν' αγαπούν σαν να τσακώνονται μεταξύ τους κ.λ.π.

Τα μέλη της οικογένειας μπορούν να αισθάνονται λιγότερο περισσότερο μέσα έξω από οποιοδήποτε μέρος όλο της οικογένειας, ανάλογα με το πόσο αισθάνονται οι ίδιοι ότι έχουν εσωτερικεύσει την οικογένεια. οικογένεια αρχικά είναι ένα κοινό «εμείς» σε αντίθεση με «αυτούς» που βρίσκονται έξω από την οικογένεια. Υπάρχουν, όμως, και οι υπο-ομάδες μέσα στην οικογένεια «εμείς», «εγώ», «εσύ», «αυτοί», όπως εμείς τα παιδιά, εκείνα τα παιδιά, εμείς οι γονείς, πατέρας σαν αυτούς κ.λ.π.

Σύμφωνα με τον Laing2, εσωτερίκευση σημαίνει να αναπαριστάς την απεικόνιση του εξωτερικού πάνω στο εσωτερικό. Είναι δηλαδή η μεταβίβαση μιας ομάδας σχέσεων που αποτελούν ένα σύνολο από ένα τρόπο εμπειρίας προς άλλους και συγκεκριμένα από την δια των αισθήσεων αντίληψη στη φαντασία, στη μνήμη, στα όνειρα. εσωτερίκευση αυτί) περιλαμβάνει την βιωματική μετατροπή και το δομικό μετασχηματισμό. Δηλαδή, κάθε στοιχείο του συνόλου (π.χ. το παιδί) εσωτερικεύει ένα σύνολο σχέσεων (π.χ. τη σχέση του με τους γονείς και την σχέση των γονιών μεταξύ τους) μετασχηματίζει την φύση των στοιχείων αυτών που παίρνουν μέρος στις σχέσεις, τις ίδιες τις σχέσεις και το σύνολο των σχέσεων σε ομάδα ενός πολύ ειδικού είδους.

Πέραν, όμως, αυτής της θεώρησης του Laing, οποίος βλέπει την οικογένεια ως σύστημα εσωτερικεύμενο έχουμε και τη θεώρηση της Μέλανι Κλάιν 3. Η Μ. Κλάιν ξεχώρισε από τους υπόλοιπους ψυχαναλυτές γιατί ασχολούνταν συστηματικά με την ανάλυση των παιδιών. Από τον Φρουντ δέχεται την άποψη ότι το παιδί σε μικρή ηλικία καταβάλλεται από ορμές, άγχη και επιθυμίες του ασυνειδήτου. Για να ερμηνεύσει τον τρόπο με τον οποίο τα παιδιά αντιλαμβάνονται τα πρόσωπα γύρω τους η Κλάιν χρησιμοποίησε τη διαδικασία της προβολής και της ενδοβολής. Προβολή είναι η διαδικασία μετάθεσης του άγχους που συνδέεται με εσωτερικούς κινδύνους στον εξωτερικό κόσμο. Το παιδί σχηματίζει διάφορες εσωτερικές εικόνες για τα πρόσωπα γύρω του και στη συνέχεια απορροφά τις εικόνες αυτές. διαδικασία αυτή απορρόφησης αποτελεί την ενδοβολή του προσώπου του αντικειμένου.

Το παιδί μπορεί να δώσει στα ενδοβαλμένα στοιχεία θετικά αρνητικά χαρακτηριστικά (θετική αρνητική εικόνα). Όταν το παιδί ενδοβάλει ένα πρόσωπο (ή αντικείμενο) ως θετικό, τότε το ίδιο είναι ήρεμο και νιώθει ικανοποιημένο εκδηλώνοντας την ψυχική του κατάσταση με μια θετική συμπεριφορά απέναντι στο πρόσωπο με το οποίο σχετίζεται. Όταν όμως το παιδί ενδοβάλει ένα πρόσωπο ως αρνητικό, τότε το παιδί νιώθει φόβο άγχος για το εσωτερικευμένο αυτό πρόσωπο. Τότε κινητοποιείται μηχανισμός της προβολής, οποίος ανακουφίζει το παιδί από τα άγχη του διαψεύδοντάς τα. παρουσία και η αγάπη των πραγματικών προσώπων συμβάλλουν στη μείωση της ενοχής του και του φόβου του απέναντι στα ενδοβαλμένα πρόσωπα. Με τους δύο, λοιπόν, αυτούς μηχανισμούς ερμηνεύει η Κλάιν πώς το παιδί προσαρμόζεται στην πραγματικότητα, πώς νιώθει τα μέλη της οικογένειάς του και πώς διαμορφώνονται οι σχέσεις μεταξύ τους.

Για τον παιδικό ψυχισμό όμως και τις εσωτερικές σχέσεις παιδιού και οικογένειας έχει μιλήσει και Freud. Σύμφωνα με τον Φρόυντ4 5, η δομή του ανθρώπινου ψυχισμού χωρίζεται σε τρεις τομείς: το «Αυτό», το «Εγώ» και το «Υπερεγώ». Το «Αυτό» είναι η πηγή των σεξουαλικών και επιθετικών ορμών. Εκφράζει τις επιθυμίες με τρόπο δυναμικό και παράλογο και βρίσκεται κάτω από την κυριαρχία της αρχής της απόλαυσης απαιτώντας άμεση ικανοποίηση, ανεξάρτητα από λογικές αιτιολογήσεις από την εξωτερική πραγματικότητα. Το «Εγώ» περιλαμβάνει τις ψυχικές εκείνες λειτουργίες που εξασφαλίζουν τις σχέσεις μας με το περιβάλλον. Έχει μεσολαβητικό ρόλο διατηρώντας κάποια ισορροπία ανάμεσα στις ορμές («Αυτό») και τις απαιτήσεις της ζωής μέσα στην κοινωνία («Υπερεγώ»). Τέλος, το «Υπερεγώ» είναι ψυχικός εκείνος τομέας που περιέχει τα κανονιστικά και ηθικά κίνητρα των επιταγών και των απαγορεύσεων. Το «Υπερεγώ», δηλαδή, είναι αυτό που περιορίζει, απαγορεύει, τιμωρεί και αποδοκιμάζει. θεωρία αυτή του Φρόυντ για τους τρεις τομείς του ψυχισμού μπορεί να βοηθήσει περισσότερο να καταλάβει κανείς πού οφείλονται οι ψυχικές εντάσεις και συγκρούσεις του παιδιού, οι οποίες εκφράζονται στο παιδικό σχέδιο. Το παιδί, δηλαδή, βρίσκεται σε δίλημμα και οδηγείται σε εσωτερική σύγκρουση, αφού από τη μία θέλει να κάνει κάτι, αλλά από την άλλη, κάνοντάς το φοβάται μήπως στενοχωρήσει τους γονείς του, οι οποίοι του το έχουν απαγορεύσει.

Για να καταλάβουμε, όμως, καλύτερα τις σχέσεις παιδιού-γονέων πρέπει να αναφέρουμε και δύο άλλα σχήματα που ανέλυσε Φρόυντ: το «Οιδιπόδειο σύμπλεγμα» και το «Οικογενειακό μυθιστόρημα».Ο Φρόυντ θεωρεί ιδιαίτερα σημαντική την περίοδο μεταξύ της ηλικίας 4-6 χρονών, κατά την οποία εμφανίζεται το Οιδιπόδειο Σύμπλεγμα. Κατά τη διάρκεια της περιόδου αυτής το μικρό αγόρι, αφυπνίζεται σεξουαλικά και νοιώθει μια αιμομικτική έλξη για τη μητέρα του και μια ισχυρή επιθυμία να εξαφανίσει τον πατέρα του. Ποθεί την αποκλειστικότητα της αγάπης και του θαυμασμού της μητέρας και θέλει να εξουδετερώσει κάθε ανταγώνιστή της αγάπης αυτής (πατέρας, αδέρφια). Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και στο κορίτσι, αλλά αντιστρόφως. Το μικρό κορίτσι, δηλαδή, έχει ερωτικές επιθυμίες για τον πατέρα και απορρίπτει τη μητέρα, επειδή τη ζηλεύει.-Το ξεπέρασμα του «Οιδιπόδειου συμπλέγματος» γίνεται με τον σχηματισμό του «Υπερεγώ», όπου το παιδί έχει απωθήσει τις αιμομικτικές και πατροκτονικές του επιθυμίες.

Ο Φρόυντ6 υποστήριξε πως πολλές φορές το παιδί και γενικότερα το άτομο, ζώντας τα διάφορα γεγονότα και τις σχέσεις του με άλλα πρόσωπα δημιουργεί ασυνείδητα κάποιες φαντασιώσεις γι’αυτά τα άτομα και τις διάφορες καταστάσεις. Οι φαντασιώσεις αυτές διαχωρίζονται σε: συνειδητές (ή ονειροπολήσεις), σε ασυνείδητες και σε πρωταρχικές. φαντασίωση δεν αντιστοιχεί σε πραγματικό γεγονός, χωρίς, όμως, αυτό να σημαίνει ότι δεν προέρχεται από το περιβάλλον. Οι φαντασιώσεις του παιδιού έχουν άμεση σχέση με τον «άλλον» (το γονιό) και το ρόλο που παίζουν αυτοί στη διαμόρφωση του ψυχικού κόσμου τους.

Ένα φαντασιακό σενάριο που περιέγραψε ο Φρόυντ και αναφέρεται στις φαντασιώσεις που δημιουργεί το παιδί για τους γονείς του είναι το «Οικογενειακό μυθιστόρημα».Σύμφωνα με αυτό το παιδί στα πρώιμα χρόνια νιώθει αγάπη και θαυμασμό για τους γονείς του και επιθυμεί να μοιάσει με αυτούς, όταν μεγαλώσει. Καθώς, όμως, αναπτύσσεται η νόησή του, αρχίζει να αμφισβητεί το μοναδικό χαρακτήρα που τους είχε δώσει και συγκρίνοντάς τους με άλλους τους κρίνει αρνητικά. Το παιδί αρχίζει τότε να νιώθει πως περιφρονείται και πως δεν παίρνει όλη την αγάπη των γονιών του, ιδιαίτερα όταν πρέπει να τη μοιραστεί με τα αδέρφια του. Από δω και πέρα το παιδί δημιουργεί διάφορες φαντασιώσεις με τις οποίες προσπαθεί να εκπληρώσει τις επιθυμίες του. Προσπαθεί να απαλλαχτεί από τους γονείς του αντικαταστώντας τους με άλλους ανώτερης κοινωνικής τάξης και δημιουργώντας τη φαντασίωση ότι είναι νόθο.

Στη συνέχεια, ακολουθεί ένα δεύτερο στάδιο (σεξουαλικό), στο οποίο το παιδί ποθεί να σκεφτεί τη μητέρα του σε καταστάσεις κρυφής απιστίας και κρυφών ερωτικών δεσμών. Το μικρό παιδί τείνει να χρησιμοποιεί τέτοιες φανταστικές ιστορίες για ’ αφαιρέσει από τα προνόμιά τους αυτούς που γεννήθηκαν πριν από αυτόν. Μια ενδιαφέρουσα παραλλαγή του οικογενειακού μυθιστορήματος είναι εκείνη που το παιδί φαντάζεται ότι επανέρχεται στη νομιμότητα, ενώ τα αδέρφια του βγαίνουν από τη μέση γιατί είναι νόθα. Στην ουσία, οι προσπάθειες αυτές του παιδιού αντικατάστασης των γονιών του, δημιουργώντας φανταστικές ιστορίες, αποτελούν μόνο την έκφραση της νοσταλγίας του παιδιού για τις ευτυχισμένες μέρες, όταν το ίδιο ήταν ικανοποιημένο με τους γονείς του.

Περιγράφοντας όλες αυτές τις φαντασιώσεις όπως εμφανίζονται στο έργο του Φρόυντ ως συνέχεια των εσωτερικευμένων σχέσεων του Λαιγκ, αποδεικνύεται πως το παιδί, αφού εσωτερικεύσει την ταυτότητα των μελών της οικογένειάς του και τις σχέσεις μεταξύ τους μεταβιβάζει αυτές τις αναπαραστάσεις σε διάφορες φαντασιώσεις που δημιουργεί (συνειδητές ασυνείδητες) για να εκπληρώσει τις επιθυμίες του, νιώθοντας έτσι καλύτερα για την παρούσα κατάσταση. θεωρία του Φρόιντ υποστηρίζει ότι το παιδί απογοητευμένο από τις άσχημες αναπαραστάσεις που έχει δημιουργήσει για την οικογένειά του και νιώθοντας πως έχει πολλές ανεκπλήρωτες επιθυμίες μέσα στο περιβάλλον αυτό αναπτύσσει μια ένταση. Στη συνέχεια, αναζητώντας τρόπο ’ αποφορτιστεί μέρος αυτής της έντασης μεταβιβάζει τις αναπαραστάσεις του στη φαντασίωση. Αυτή η διαδικασία επιτυγχάνεται με βάση το μηχανισμό της μετάθεσης. Με τον όρο μετάθεση Φρόιντ εννοεί « τον μηχανισμό τον οποίο τονισμός, το ενδιαφέρον και η ένταση ορισμένων αναπαραστάσεων αποσπώνται και μεταφέρονται σε άλλες λιγότερο έντονες, οι οποίες συνδέονται με τις πρώτες, μέσω συνειρμικών αλυσίδων. ψυχαναλυτική αυτή θεωρία της μετάθεσης στηρίζεται στην οικονομική υπόθεση ότι η ενέργεια επένδυσης είναι σε θέση ν’ αποσυνδεθεί από τις αναπαραστάσεις και να διολισθήσει κατά μήκος των συνειρμικών οδών».

Όλες οι παραπάνω θεωρίες αναφέρθηκαν τόσο αναλυτικά, γιατί είναι σημαντικό να καταλάβουμε με ποιο τρόπο αντιλαμβάνεται το παιδί τη σχέση του με τους γονείς του, καθώς επίσης και ποιες είναι οι ψυχικές διεργασίες και συγκρούσεις στον εσωτερικό κόσμο του παιδιού. Επίσης, το κεφάλαιο αυτό θα βοηθήσει στην παρακάτω ανάλυση των συναισθηματικών σχέσεων του παιδιού με τα μέλη της οικογένειας.

Είδαμε, λοιπόν, πως από τη μία υπάρχει η εξωτερική εικόνα της οικογένειας (π.χ. αυτό είναι παιδί των συζύγων, οι γονείς αυτού του παιδιού είναι παντρεμένοι κ.α.) και από την άλλη το παιδί μέσα από τη διαδικασία εσωτερίκευσης (Λαινγκ), δημιουργεί δικές του αναπαραστάσεις για την ταυτότητα των μελών της οικογένειας, καθώς και για τις σχέσεις μεταξύ τους. Στη συνέχεια, μέσα από τη διαδικασία της μετάθεσης (Φρόυντ), μεταβιβάζει αυτές τις εικόνες / αναπαραστάσεις σε κάποια άλλα επίπεδα (συναισθημάτων, ονείρων, λόγου, φαντασιώσεων, δραστηριοτήτων κ.α.). Έτσι, ένα παιδί ανάλογα με τον τρόπο που έχει εσωτερικεύσει τις σχέσεις του με την οικογένειά του, μπορεί να νιώθει πως οι γονείς του το αγαπούν πολύ αποτελεί γι’ αυτούς ένα βάρος. Με το ίδιο θέμα όμως, έχει ασχοληθεί και η Μελανί Κλάιν, μόνο που η ίδια χρησιμοποιεί τις διαδικασίες της « Ενδοβολής» και της « Προβολής». Με την ενδοβολή το παιδί εσωτερικεύει τις εικόνες που έχει σχηματίσει για τα πρόσωπα και τα αντικείμενα γύρω του, ενώ με την προβολή μεταθέτει στον εξωτερικό κόσμο άγχη και δυσαρέσκειες αρνητικών εικόνων προσώπών.

σημειώσεις:

1Φαιερστον Σούλαιαι. Διαλεκτική του Σζί. Εκδόσεις Ράπτια, Αθήνα, 1983 Institutional Repository - Library & Information Centre - University of Thessaly 01/03/2016 13:06:46 EET - 91.140.13.103
2. Laing, Πολιτική της Οικογένειας. Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα, 1975
3. Μελανί Κλάιν, ιι/υγανάλυση των παιδιών. Εκδόσεις Πύλη. Αθήνα, 1990 8 Institutional Repository - Library & Information Centre - University of Thessaly 01/03/2016 13:06:46 EET – 91.140.13.103
4. Αναφέρεται από τον K.R Muhlbauer, Κοινωνικοποίηση. Θεωρία και Έρευνα. Εκδοτικός οίκος αδερφών Κυριακίδη
5. K.R. Muhlbauer, ό.π 9 Institutional Repository - Library & Information Centre - University of Thessaly 01/03/2016 13:06:46 EET - 91.140.13.103
6. S . Freud, Family Romance in Standard Edition ofthe complete psychological works of S . Freud vol.9. London: Hogarth Prees/Institute of Psycho-Analysis, 1959 10 Institutional Repository - Library & Information Centre - University of Thessaly 01/03/2016 13:06:46 EET - 91.140.13.103
Institutional Repository - Library & Information Centre - University of Thessaly 01/03/2016 13:06:46 EET – 91.140.13.103

Απόσπασμα 

από την Πτυχιακή εργασία

της 

Σπανοπούλου Αγγελικής

με τίτλο

Το παιδικό σχέδιο ως μορφή αφήγησης των οικογενειακών σχέσεων

φωτογραφία: http://www.bancodeimagenesgratis.com/2013/09/homenaje-al-fotografo-y-artista-grafico.html