Το εξιλαστήριο θύμα σαν προϊόν κοινωνικής ζηλοφθονίας

Ιστορικά

Το εξιλαστήριο θύμα έχει μια ιστορική πορεία. Σε όλες τις κοινωνίες και σε όλες της εποχές είχε ένα κοινωνικό ρόλο. Λειτουργικά ήταν και είναι ένα μέσο αποφυγής της διάλυσης της ομάδας που ανήκει.

Εξιλαστήριο θύμα μπορεί να είναι το κάθε τι και ο καθένας. Μπορεί να είναι ένα πρόσωπο ένα ζώο, ένα πράγμα, όπως μπορεί να είναι μια ομάδα, ένα κράτος, μια ομάδα κρατών. Μπορεί να είναι μέλος μιας ομάδας, όπως και εχθρός της. Είτε μέλος, είτε εχθρός η παρουσία του έχει την .ίδια λειτουργικότητα.

Από την εποχή του Αβραάμ μέχρι σήμερα το εξιλαστήριο θύμα αποτελούσε και αποτελεί το στοιχείο, πάνω στο οποίο θα προβάλλουμε την ενοχή της αποτυχίας μας, το αίτιο της δυστυχίας και της κακομοιριάς μας.

Ήταν και είναι εδώ για να αποτρέψει το χειρότερο, για να γίνει η “δικαιολογία” του τι δεν έγινε, του γιατί, κάτι δεν πήγε καλά. Ήταν και είναι το βασικό στοιχείο ενός κοινωνικού μηχανισμού αποτροπής, αποφυγής, αλλο-εστίασης και επαναπροσδιορισμού της δυσαρέσκειας σε προσωπικό, οικογενειακό, είτε κοινωνικό επίπεδο.

Το εξιλαστήριο θύμα απομακρύνει την ευθύνη μας, αποδίδοντας την σε αυτό. Το ορίζουμε σαν πηγή της δυσαρέσκεια μας. Ο στιγματισμός του είναι ο προσδιορισμός της αμαρτίας έξω, μακριά από εμάς. Η παρουσία του απαντά σε μια ανάγκη σωτηρίας μας καθώς και σωτηρίας της ομάδας που ανήκουμε.

Είναι το υποκείμενο, ή αντικείμενο που θα “θυσιαστεί” με πολλούς τρόπους και μέσα από την “θυσία” του θα εξαγνίσει τα αμαρτήματά μας και θα επαναπροσδιορίσει την αριστεία μας. Ήταν και είναι ένα δοχείο αποδοχής της ατομικής και ομαδικής βίας, της αποστροφής, της απόρριψης, από την οικογενειακή, επαγγελματική, κοινωνική και πολιτική ομάδα. Ήταν και είναι το κοινωνικό διέξοδο της βίας.

Ο βαθμός της βίας που στρέφεται ενάντια στο εξιλαστήριο θύμα έχει σχέση με το ποσοστό της βίας που υπάρχει στη κοινωνία. Όσο η βια μεγαλώνει ανάμεσα στα μέλη της λόγω κοινωνικών, οικονομικών και πολιτικών συνθηκών, τόσο μεγαλώνει και η ανάγκη εξεύρεσης του εξιλαστήριου θύματος. Εάν δεν βρεθεί τότε κινδυνεύει συνοχή της.

Με την παρουσία του λοιπόν βοηθάει στην κοινωνική ανανέωση της ελπίδας, εφόσον αυτό επωμίζεται όλο το βάρος της μέχρι τώρα αποτυχίας της. Χωρίς το εξιλαστήριο θύμα δεν ξέρουμε αν η κοινωνία θα μπορούσε να διατηρήσει την συγκρότησή της. Άρα είναι εδώ για να βοηθήσει την συνέχεια της κοινωνικής ομάδας που ανήκει, ή δεν ανήκει. Είναι ένα βασικό συστατικό της.

Το κάθε εξιλαστήριο θύμα κατασκευάζεται, μορφοποιείται ανάλογα την κουλτούρα και τις δοξασίες της κοινωνίας που τυγχάνει να είναι προϊόν της. Κουβαλιέται, σέρνεται, ή μερικές φορές έρχεται μόνο του και προετοιμάζεται να επωμισθεί την κοινωνική ευθύνη για τα κακώς κείμενα.

Καθημερινά

Σε καθημερινό επίπεδο είναι ένα πρόσωπο που είναι “κοντά” μας. Μας μοιάζει τόσο πολύ που μπορεί να είμαστε εμείς στην θέση του. Μπορεί να είναι ένα μέλος της οικογένειά μας, ένα πρόσωπο του φιλικού μας περιβάλλοντος, της πολιτικής ομάδας που ανήκουμε, ή κάποιος ξένος που όμως μα πυροδοτεί συναισθήματα απέχθειας και αποτροπιασμού.

Ο κοντινός “άλλος” γίνεται το εξιλαστήριο θύμα για τις δυσαρέσκειες της ζωής μας. Είναι εκείνος που θα βοηθήσει να μην δούμε την προσωπική μας κατάσταση και θα επωμισθεί τα βάρη της ανευθυνότητας, της αναποφασιστικότητας και της κατάντιας που οδηγούμε τον εαυτό μας.

Επίσης βοηθάει το θυμό μας, να κυλίσει ανεμπόδιστα σαν μια φυσιολογική κατάσταση που τίποτα δεν μαρτυρά τη νοσηρότητα του. Έτσι απελευθερώνει την συσσωρευμένη βία μας και δικαιολογεί την έκφρασή της.

Ο στιγματισμός του μας τοποθετεί στην θέση του κριτή. Η “αμαρτία” του μειώνει την δική μας ενοχή, την δική μας ευθύνη. Συγχρόνως... μας μεταβάλλει σε φύλακες της ηθικής, σε αγγέλους της κρίσης και της καταδίκης του. Ο στιγματισμός του μας εξαγνίζει.

Τον Καταδικάζουμε για αμαρτήματα που και εμείς θα κομίζαμε αν ήμασταν στην θέση του. Τον κυνηγάμε γιατί τόλμησε να κάνει αυτό που εμείς δεν τολμούσαμε. Το ζηλεύουμε για το θάρρος που ποτέ δεν είχαμε. Για το ρίσκο που πήρε και ποτέ εμείς δεν πήραμε.

Σε αυτή την περίπτωση χωρίς να το αντιληφθούμε δεν στρεφόμαστε εναντία στην πράξη του, αλλά ενάντια στην θέση που κατέχει. Στρεφόμαστε εναντίον του για την θέση και κοινωνική κατάσταση που έχει και που εμείς δεν καταφέραμε να εξασφαλίσουμε στον εαυτό μας. . Με λίγα λόγια τον κατηγορούμε και τον καταγγέλλουμε για τι δεν ήμαστε στην θέση του.
Σε καθημερινό επίπεδο λοιπόν, έχω την εντύπωση ότι, το εξιλαστήριο θύμα είναι ένα προϊόν κοινωνικής ζηλοφθονίας.

Κερεντζής Λάμπρος

πίνακας: David Jon Kassan