ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ: Ποιος φταίει;




Μετά από το το προτελευταίο μου άρθρο με τον τίτλο “Μια Πόρσε στην εθνική οδό, ή Μια οικογενειακή κατασκευή του θανάτου”1 θεώρησα σωστό να ξεδιαλύνουμε ένα θέμα το οποίο δημιούργησε κάποια ερωτηματικά όσο αναφορά την αιτιότητα των καταστάσεων και την απόδοση των ευθυνών στα πλαίσια της οικογενειακής ζωής. Η αναζήτηση της αιτίας των καταστάσεων εξαντλούνταν και εξαντλείται ακόμα στην προσπάθεια να ορίσουμε το αίτιο για να μπορέσουμε να ερμηνεύσουμε το αποτέλεσμα. Η αιτιότητα λοιπόν σαν όρος έρχεται να ερμηνεύσει την παρουσία ενός γεγονότος το οποίο επηρεάζει το ατομικό ή το κοινωνικό γίγνεσθαί, την ύπαρξη του υποκειμένου, ή και τον ίδιο τον κόσμο δημιουργώντας μια άλλη πραγματικότητα. Σε αυτή την περίπτωση η αιτία είναι αποδοτική εφόσον αποτελεί την πηγή μιας καινούργιας πραγματικότητας η οποία ονομάζεται αποτέλεσμα.

Γραμμική αιτιότητα

Αυτή την μορφή αιτιολόγησης των καταστάσεων την ονομάζουμε γραμμική αιτιότητα. Σαν γραμμική απόδοση ευθυνών λοιπόν, ορίζουμε ότι το Β είναι αποτέλεσμα του Α και απαντάει στο ερώτημα “ποιος έκανε, σε ποιόν και τι; ”. Δηλαδή στην γραμμική αιτιότητα ο ορισμός της αιτίας ενός φαινομένου ορίζει την ύπαρξή του, που σημαίνει ότι ο αποκλεισμός της αιτίας αποκλείει και το αποτέλεσμα. Δηλαδή αποκλείοντας το Α μπορεί να αποκλειστεί και το αποτέλεσμα Β που προκαλεί. Έτσι υπάρχει μια γραμμική σχέση ανάμεσα στην αιτία και το αποτέλεσμα με τρόπο τέτοιο ώστε ο ορισμός της αιτίας να δικαιολογεί το αποτέλεσμα. Στην γραμμική αιτιότητα αναζητάμε τον φταίχτη των καταστάσεων, αναζητάμε αυτόν που θα οριζόταν σαν ο βασικός υπαίτιος των δεινών, τον κατηγορούμενο, τον θύτη, τον ένοχο, προσπαθώντας να προσαρμοστούμε στην γραμμική απόδοση ευθυνών, η οποία ορίζει ότι για το οποιοδήποτε αποτέλεσμα υπάρχει, όπως είπαμε μια αιτία.

Πάντα αφιερωμένοι λοιπόν, στην ανεύρεση της αιτίας, προσπαθούμε να ερμηνεύσουμε το αποτέλεσμα και να δικαιολογήσουμε οποιαδήποτε κατάσταση προσπαθώντας να καταλάβουμε τι την προκαλεί. Αυτή η ερμηνεία των φαινομένων δίνει μια ευκολία στην εξήγηση του τι συμβαίνει, αλλά δυστυχώς εμφανίζεται ότι παραβλέπει πολλούς παράγοντες που ενεργούν ανάμεσα στην αιτία και το αποτέλεσμα και οι οποίοι μπορούν και αλλοιώνουν την σημασία τους. Επίσης στο τέλος της αναζήτησης της γραμμικής αιτιότητας, δυστυχώς καταλήγουμε στο “θεό” σαν την αιτία πολλών φαινομένων κάτι που δεν χρησιμοποιείται μόνο από την θρησκεία, αλλά και από την φιλοσοφία, την μεταφυσική, ακόμα και από επιστήμες...

Στο βαθμό που θέλουμε να αναφερθούμε στην οικογένεια και τις οικογενειακές σχέσεις η έννοια της αιτιότητας των καταστάσεων, ξέχωρα από την φιλοσοφική και κοινωνική της δυναμική, εμπεριέχει και αυτή των αλληλεπιδράσεων, έτσι ώστε η γραμμικότητα της αιτιότητας να μην μπορεί πάντα να ερμηνεύσει το φαινόμενα που παρατηρούνται στις σχέσεις των μελών της. Μπορεί να μας πρόσφερε την ικανοποίηση να ερμηνεύσουμε τον κόσμο, αλλά θέτει όριο στην σκέψη όταν πλησιάζουμε την κοινωνική και οικογενειακή λειτουργία. Ίσως μέχρι σήμερα να βοήθησε τις κοινωνικές καταστάσεις να βρουν κάποια λύση, και περισσότερο τις κοινωνικές καταστάσεις και τις επιστήμες οι οποίες σχετίζονται με την δικαιοσύνη, αλλά στην καθημερινότητα, στην πολιτική και κοινωνική ζωή του υποκειμένου περιορίζει την εμβέλεια του πνεύματός του και την ικανότητα του να θέτει ερωτήματα και να κάνει υποθέσεις για καταστάσεις που ακόμα και αν φαίνονται ξεκάθαρες και αιτιολογικά δικαιολογημένες εντούτοις κρύβουν μέσα από την γραμμικότητα τους μια μονοδιάστατη κατάσταση τόσο του πνεύματος όσο και της ίδιας της ζωής. Αιτία-Αποτέλεσμα είναι λοιπόν το περιοριστικό δίπτυχο μιας ερμηνείας η οποία περιορίζει τον πλούσιο χαρακτήρα των κοινωνικών φαινομένων. Η γραμμική αιτιότητα μπορεί να “βολέψει” το υποκείμενο. Προσφέρει μια ερμηνεία της κατάστασής του, αποδίδοντας την ευθύνη σε κάποιον άλλον. Περιορίζοντας όμως την προσωπική του ευθύνη τον οδηγεί στο να αποδεχτεί, χωρίς να το αντιλαμβάνεται, την ανεπάρκειά του, για την οποία μπορεί και να υπερηφανευτεί εφόσον θεωρεί ότι δεν είναι υπεύθυνος για τίποτα και ότι διαδραματίζεται στην ζωή του εξαρτάται από τους άλλους, (γονείς, καθηγητές, πολιτικοί) .

Η κυκλική αιτιότητα

Πρώτος ο ανθρωπολόγος Γκρέγκορι Μπέιτσον2 και το σχολείο του Πάολο Άλτο για την συστημική θεραπεία, έπαψε να ρωτάει “γιατί” κάποιο πρόσωπο κινείται περίεργα και μετέθεσε την ερώτηση “σε ποιες συνθήκες” αυτό κινείται, μέσα σε ποιο “σύστημα σχέσεων” και ποια η σημασία των ενεργειών του για το ίδιο το σύστημα. Πρώτος ο Γκρέγκορι Μπέιτσον έθεσε το θέμα της κυκλικής αιτιότητας στην προσπάθειά του να ερμηνεύσει αυτό που παρατηρούσε στις οικογένειες σχιζοφρενών.
Στην κυκλική αιτιότητα το Α επιφέρει ένα αποτέλεσμα Β, το Β ένα αποτέλεσμα Γ, το Γ ένα Δ, το Δ ένα Α. Αυτή η κυκλικότητα του αίτιου και αποτελέσματος όπου το αποτέλεσμα γίνεται αίτιο και το αίτιο αποτέλεσμα, περιλαμβάνει την έννοια της κυκλικότητας των φαινομένων. Εδώ πρέπει να τονίσουμε ότι το υποκείμενο σαν αποτέλεσμα μιας κατάστασης, μιας αιτίας, γίνεται και το ίδιο αίτιο για να δημιουργηθεί μια νέα κατάσταση, ένα καινούργιο αποτέλεσμα. Δηλαδή αν πάρουμε ένα παράδειγμα. Ο Α έγινε χρήστης ναρκωτικών ουσιών, διότι ο πατέρας του ήταν βίαιος. Η χρήση όμως του Α μπορεί να γίνει το αίτιο για την οικονομική κατάρρευση του πατέρα. Η μητέρα συνεργάστηκε με τον χρήστη με αποτέλεσμα ο πατέρας να φύγει από αυτό. Η αδελφή διαφώνησε με την μητέρα και ακολούθησε τον πατέρα στο χωρισμό κ.ο.κ.ε.
Αυτή η προσέγγιση αποδίδει την αιτιότητα των καταστάσεων με μια κυκλική μορφή με τρόπο τέτοιο ώστε το κάθε υποκείμενο μέσα σε μια κατάσταση να αποτελεί ένα αίτιο της κατάστασης καθώς και ένα αποτέλεσμα. Σε αυτή την περίπτωση δεν ψάχνουμε για την απόδοση της ευθύνης όπως θα κάναμε στην γραμμική αιτιότητα. Η αναζήτηση μας έχει να κάνει με την μορφή λειτουργίας του συστήματος μέσα στο οποίο κάθε μέλος μιας οικογένειας αποτελεί την αιτία και συγχρόνως το αποτέλεσμα της κατάστασης της.
Κάθε μέλος συμμετέχει με τον τρόπο του σαν αιτία στην εξέλιξη και την ανάπτυξη της οικογένειας. Μπορεί ο βαθμός της ισχύος του να παρουσιάζεται διαφορετικός, αλλά η διαφορετικότητα αυτή θεωρώ ότι είναι παραπλανητική διότι στηρίζεται στην ιδέα του ρόλου του καθένα και όχι στην λειτουργικότητα του, μέσα στο οικογενειακό σύστημα. Εάν προσεγγίσουμε τον κάθε ρόλο μέσα από την λειτουργικότητα του, τότε θα διακρίνουμε την ισότητα και μάλιστα την ουσιαστική διαφορά της ισχύος του καθένα η οποία πηγάζει από τον τρόπο που λειτουργεί και όχι από τον ρόλο και την θέση που κατέχει. Έτσι στο προηγούμενο παράδειγμά μας, ο χρήστης οποίος παρουσιάζεται σαν ανίσχυρος μπροστά σε ένα ισχυρό πατέρα μέσα από την χρήση που σημαίνει τον τρόπο λειτουργία του, αποκτά μια ισχύ, η οποία οδηγεί τον πατέρα καθώς και την μητέρα - ο καθένας με το δικό του τρόπο - να υποταχθεί στις ανάγκες του. Άρα η αδυναμία του χρήστη, γίνεται δύναμη απέναντι στην δύναμη του πατέρα που μετατρέπεται σε αδυναμία.
Απέναντι λοιπόν στην γραμμική αιτιότητα των καταστάσεων, η συστημική θεραπεία έρχεται να προτείνει την κυκλική αιτιότητα διαφοροποιώντας το ερώτημα του “ποιος έκανε τι” στο “κάτω από ποιες συνθήκες έγινε κάτι”. Αυτό το “κάτι”, η κυκλική αιτιότητα το ψάχνει στο παρόν ενώ η γραμμική το αναζητά στο παρελθόν.
Με την κυκλική αιτιότητα των καταστάσεων, η αίτια ενός προβλήματος δεν αναζητείται διότι δεν θεωρείται ότι το “πρόβλημα” είναι αποτέλεσμα μιας αιτίας, αλλά σαν γεγονός το οποίο “γεννιέται” από μια πολυεστιακή κατάσταση. Στα πλαίσια της οικογένειας το “πρόβλημα” θεωρείται σαν αποτέλεσμα της δράσης διαφόρων μελών της οικογένειας που το “κατασκευάζουν” και δεν “κατασκευάζεται” μόνο από έναν.
Δηλαδή από ένα επίπεδο και μετά το κάθε μέλος της οικογένειας όπως είπαμε, αποτελεί αιτία και αποτέλεσμα της κατάστασης που διαμορφώνεται μέσα σε αυτή, σαν,
α) διαμορφωτής και χρήση της αυτής της διαμόρφωσης,
β) διαχειριστής και χρήστης της διαχείρισης,
γ) παραγωγός και αποδέχτης της παραγωγής
δ) συνκατακευαστής και χρήστης της κατασκευής.

Για αυτό το λόγο, στο ερώτημα “ποιος φταίει”; η απάντηση ποτέ δεν μπορεί να είναι ξεκάθαρη στα πλαίσια της οικογενειακής ζωής. Ποτέ δεν μπορούμε να ορίσουμε με επιτυχία και ακριβώς πότε ξεκίνησε κάτι και ποιος ευθύνεται ολοκληρωτικά γι αυτό. Πάντα, αυτή η τάση θα εμπεριέχει ένα μεγάλο ποσοστό λάθους. Πάντα θα αποτελεί μια προσπάθεια εντοπισμού της αιτίας, αλλά θα κινδυνεύει να μετατραπεί πολύ εύκολα σε μια προσπάθεια στιγματισμού και αποπομπής ενός προσώπου, μιας ομάδας, μιας κατάστασης σαν υπεύθυνου των γεγονότων, παραβλέποντας την συμμετοχή περισσότερων παραγόντων, όπως ιδεών, εικονικών προδιαγραφών, φανταστικών υποθέσεων, ανυποψίαστων προσώπων, πραγματικών γεγονότων ...


Κερεντζής Λάμπρος

πίνακας:Dorothy TANNING

1http://kerentzis.blogspot.gr/2017/03/blog-post.html
2Γκρέγκορι Μπέιτσον (1904-1980) Άγγλος Ανθρωπολόγος, εθνολόγος, σημειολόγος, γενετιστής, κηβερντιστής...

Σχόλια

Δημοφιλείς αναρτήσεις από αυτό το ιστολόγιο

Ρατσισμός: Αίτια – Συνέπειες

ΤΙ ΕΙΝΑΙ Ο ΚΟΝΣΤΡΟΥΚΤΙΒΙΣΜΟΣ

Η Γονεϊκότητα