"Το ξύλο βγήκε από το παράδεισο"

Η προσπάθεια κατανόησης της σημερινής πραγματικότητας χρειάζεται πάντα την γνώση του παρελθόντος. Δηλαδή χρειάζεται την ιστορικό-κοινωνική καταγραφή μέσα από την οποία γινόμαστε γνώστες του χθες, προσπαθώντας να καταλαβαίνουμε τις δυσκολίες του σήμερα για να μπορέσουμε να σχεδιάζουμε το αύριο.

Με τον ίδιο τρόπο, όσον αφορά την εκπαίδευση, σήμερα χρειάζεται να γνωρίζουμε τι γινόταν χθες, για να μπορέσουμε να οργανώσουμε τι θα γίνει αύριο.

Μ' αυτή την σκέψη σας προσκαλώ να πάρουμε μια μικρή ιδέα για τις μορφές τιμωρίας σαν παιδαγωγικό μέσο στην ελληνική πραγματικότητα του χθες.

Τα σκληρά μέσα

Επικεφαλής αυτών των μέτρων βρισκόταν η ράβδος, η επονομαζόμενη “αγία”, χάρη στις θαυμαστές ιδιότητες και δυνατότητες που είχε, κι ακολουθούσε πλήθος άλλων μέτρων, των οποίων ο ρόλος ήταν εναλλακτικός, ή συμπληρωματικός του ξυλοδαρμού.

α. Σωματική τιμωρία

Δεν υπήρχε σχολείο, από την προκλασική αρχαιότητα ως την δεκαετία του 1960, που μην δέρνει τους μαθητές με το αιτιολογικό ότι “ο μή δαρείς παίς ού παιδεύεται” ή “το ξύλο βγήκε από το παράδεισο”. Τόσο στενά ήταν συνδεδεμένο το μαστίγωμα με την μαθησιακή διαδικασία, ώστε το ρήμα “παιδεύω” σήμαινε “εκπαιδεύω” και “βασανίζω”. Ότι τ' αρχαία παιδιά δέρνονταν, βεβαιώνουν πλείστες μαρτυρίες. Ας αρκεστούμε σε μερικές.

α) Σε κομμάτια παπύρου και όστρακα της Ελληνιστικής εποχής διασώθηκε η γενική προτροπή'”φιλοπονεί, ώ παί, μη δαρής”

β) Απογοητευμένη από το γιο της η Μητροτίμα, οδηγεί τον Κότταλο από τ' αυτί στο δάσκαλο και τον παρακαλεί:

“Χτύπα τον στον ώμο, ώσπου η κακή ψυχή του στα χείλη του να έρθει”.

γ) Ο Χρυσόστομος μας πληροφορεί ότι οι γραμmατιστές “ εκφοβίζουν τα παιδιά και τα δέρνουν και τα στέλνουν κλαίγοντας στις μητέρες τους”

Μήπως άραγε η κατάσταση ήταν καλύτερη στο 19ο αιώνα; Ας δώσουμε και πάλι το λόγο στο Χρηστοβασίλη που στο πρόλογο του βιβλίου του δηλώνει κατηγορηματικά πως όλα όσα γράφει σε αυτό είναι απολύτως ακριβή.

α) Ένα παιδί διηγείται σε φίλους του τι είδε σε διπλανό χωριό όταν σχίλαγε το το σχολείο του: “Θρήνος και οδυρμός τα καμμένα τα παιδιά! Δύο τρία πήγαιναν καταματωμένα στο σπίτι τους από τον δαρμό”...

β) Ο ίδιος συγγραφέας καταγράφοντας τις πρώτες εντυπώσεις του από το σχολείο του, γράφει: “ Ύστερα από λίγο ήρθε και ένα άλλος γονής φέροντας το παιδί του το Μήτρο, πισθάγκωνα δεμένο γιατί δεν ήθελε να έρθει με το καλό”.

β. Εκφοβισμός

Το μέσο αυτό δεν διαφέρει ουσιαστικά από το προηγούμενο κύριο κανάλι εκφοβισμού του μαθητή ήταν η απειλή της σκληρής σωματικής τιμωρίας. Το παιδί, βλέποντας τους συμμαθητές του να δέρνονται σκληρά “πέθαινε από το φόβο του” έλεγε ο Χρυσόστομος. Ο Κάτταλος του Ηρωνδα ή ο Τσιάβος του Χριστοβασίλη γιατί δεν πήγαιναν στο σχολείο; Δεμν ήταν ο φόβος του ξυλοδαρμού η αιτία; Υπήρχε και άλλη πηγή κατατρομοκράτησης των παιδιών στην αρχαιότητα Τα τρομερά τέρατα και οι γεμάτες φρίκη ιστορίες.

Στους μεταγενέστερους χρόνους, κάθε δάσκαλος έβρισκε τρόπους να εμπνέει το φόβο στο παιδί. Ο Παπα-Αντριάς, ο δάσκαλος του Χρηστοβασίλη, χρησιμοποιούσε “την οστεοθήκη της εκκλησίας, όπου είναι ανακομισμένα τα κόκαλα όλων των πεθαμένων από τότε που κτίστηκε το χωριό.

γ. Νηστεία

Συνδεδεμένη με τον εκφοβισμό ήταν και η νηστεία, γνωστή στα δημοτικά μας σχολεία από την αρχαιότητα ως την δεκαετία του 60. Ο κακός μαθητής μπορούσε να οδηγηθεί σε σκοτεινό δωμάτιο για εκφοβισμό ή να παραμείνει μόνος και νηστικός στο σχολείο μετά την λήξη των μαθημάτων της ημέρας. Δεν ήταν τόσο η στέρηση της τροφής, όσο ο φόβος της απομόνωσης και ο στιγματισμός που στοίχιζαν στον τιμωρημένο. Ήταν δυνατόν να διαδεχτεί η νηστεία τον ξυλοδαρμό ή να τον αντικαταστήσει.

Για την σχολική νηστεία δεν υπάρχουν πολλές μαρτυρίες στην αρχαία γραμματεία. Γεγονός πάντως είναι ότι ούτε η σπαρτιατική παιδαγωγική δεν την απέρριπτε. Πράγματι, αν ένα παιδί “πιανόταν (να κλέβει) το τιμωρούσαν με κτυπήματα και νηστεία”. Ο Γρηγόριος Νύσσης λέει ότι στην εποχή του δεν ήταν άγνωστη' “ έχοντας παραμελήσει το έργο του, ο νέος διατάσσεται να παραμείνει άσιτος και καταδικάζεται σε πείνα για την τεμπελιά τους. Παραμένει δε μόνος στο σχολείο όταν τα άλλα παιδιά αναχωρούν”.

δ. Αντιγραφικές ποινές

Ξέρουμε ότι στην ελληνιστική περίοδο που η γραμματική ύλη ( όστρακα και πάπυροι) ήταν φθηνότερη από της κλασσικής, οι μαθητές υποχρεώνονταν να αντιγράφουν πολλές φορές κάτι που δεν είχαν επαρκώς εμπεδώσει. Ενδέχεται αυτό να μην αποτελούσε μέσο τιμωρίας αλλά συνηθισμένο, όπως στο πρόσφατο παρελθόν και σήμερα ακόμη, τρόπο μάθησης, μια και η επανάληψη αποτελούσε βασικό τρόπο κατάκτησης της γνώσης. Χωρίς ν' αποκλείεται και αυτή η εκδοχή, έχουμε την γνώμη ότι γίνεται κυρίως προς τιμωρία του αντιγραφέα. Αυτό συνάγεται από το γεγονός ότι η αντιγραφική εργασία μεγάλων μαθητών του σχολείου των γραμμάτων ή της γραμματικής έκλεινε με την προαναφερθείσα εντολή “Φιλοπονεὶ ὦ παῖ μὴ δαρῇς”.

Τι συνέβαινε στον 19 αιώνα; Ο κανονισμός του αλληλοδιδακτικού σχολείου προέβλεπε “ διορίζεται εις τινας, ως ποινή το γράφειν και το αναγιγνώσκει κατά τας ώρας της αναπαύσεως” Κι εδώ η γραφή όπως στην αραιότητα γινόταν προφανώς τιμωρία.

Απόσπασμα από το βιβλίο:

 “Διαχρονική παρουσία της Ελληνικής αρχαιότητας στις επιστήμες της εκπαίδευσης”.

Φωτογραφία από την ταινία

 ο “Ψύλος”

του

Δημήτρη Σπύρου.